maandag 01 mei 2006

Gepubliceerd in Italie Magazine

Een bezoek aan de beroemde oud-Griekse Tempelvallei, nabij Agrigento in Zuid-Sicilië, stond al heel lang op ons verlanglijstje. Eenmaal ter plekke, zijn het niet de Griekse goden die ons in beslag nemen, maar is het een Italiaanse geest die streken met ons uithaalt. Wij blijken ons op een steenworp afstand te vinden van het geboortehuis van de grote Luigi Pirandello, Nobelprijswinnaar voor de literatuur. Van over het graf dirigeert hij ons via een reeks absurde ontmoetingen en voorvallen naar de plek waar hij opgroeide – en begraven ligt.

Geheimzinnige gebeurtenissen in een Siciliaanse boomgaard

Als we op een mooie zomerochtend vanuit het Siciliaanse badplaatsje Cefalù naar het zuidelijk gelegen Agrigento rijden om een bezoek te brengen aan de beroemde Tempelvallei, weten we nog niet dat die middag in het teken zal staan van een Italiaanse schrijver. Terwijl we ons een paar uur later onder een knalblauwe hemel vergapen aan de prachtige tempels uit de Griekse oudheid, spreekt een Siciliaanse verkoper ons aan. Hij probeert ons over te halen om na afloop ook een bezoek te brengen aan een nabijgelegen wegrestaurant. Als hij merkt dat zijn verkooppraatje niet aanslaat, roept hij dat het etablissement toevallig wel op een steenworp afstand ligt van het geboortehuis van Luigi Pirandello (1867-1936).

Het is niet de eerste keer tijdens ons verblijf op het eiland dat deze beroemde schrijver ons pad kruist. Toen we een paar dagen eerder voor de regen schuilden in een archeologische museum in het pittoreske bergdorpje Enna, staarden zijn donkere ogen ons doordringend aan vanaf een aanplakbiljet. Het leek net alsof hij boos was dat we de aan hem gewijde, maar reeds beëindigde expositie gemist hadden. Dat zou ons geen tweede keer gebeuren. Nu we zo dichtbij Pirandello’s geboortegrond zijn – hij woonde een kwartiertje rijden van Agrigento – moesten we deze kan met beide handen aangrijpen: we ronden ons bezoek aan de tempels af en gaan op zoek naar zijn huis.

De ontmoeting in de Tempelvallei zet ons aan het denken: onverwachte ontmoetingen zoals deze en die in Enna zijn typisch voor Pirandelliaanse verhalen. Zijn personages belanden van de weeromstuit in absurde situaties en weten vaak niet hoe ze het hebben. De schrijver speelt met hen, omdat hij ervan overtuigd is dat de werkelijkheid een illusie is en ieder mens zijn eigen beperkte waarheid heeft. Humor is voor hem het middel bij uitstek om deze schijnwereld door te prikken. Eenmaal op zich zelf teruggeworpen, vertonen Pirandello’s personages buitengewoon tegenstrijdig gedrag, waarover de lezer zich heerlijk kan verbazen. Sommige verhalen zijn komisch, andere juist tragisch. Ook ons avontuur zal verdacht veel gaan lijken op een Pirandello-verhaal.

Piratenhol

Dankzij de gele routebeschrijving van het restaurant is het geen enkel probleem om de weg te vinden naar La Trizzeria; de eettent ligt in een kale buitenwijk van Caos, gelegen tussen Agrigento en Porto Empedocle, en is bereikbaar via de rijksweg 115. Van buiten ziet het restaurant er weinig aanlokkelijk uit – het lijkt wel een piratenhol, maar binnen valt het wel mee. Tot onze verbazing zijn we niet de enige toeristen: alle plastic tuinstoelen in de serre zijn bezet. Terwijl de andere bezoekers vanaf de achterkant van de routebeschrijving braaf het inktvismenu bestellen, nemen wij een eenvoudige pasta. Als de enthousiaste verkoper even later komt inspecteren hoeveel mensen hij naar zijn tent heeft gelokt, is hij oprecht verbaasd ons te zien: hij had niet verwacht dat Pirandello zo’n sterkte aantrekkingskracht op ons zou hebben.

Als we een uurtje later met een volle maag de parkeerplaats oprijden van Casa Pirandello, maakt het bezoekerscentrum gek genoeg een verlaten indruk: toeristen zijn in geen velden of wegen te bekennen. Het geheimzinnige huis staat in een boongaard aan de rand van een olijfbomenbos, op een hoogvlakte met uitzicht op zee. De eerste gegevens dateren uit 1881, toen het huis in de familie kwam van de moeder van Pirandello. In 1867 trok ze met haar man in de villa aan de zuidkant van Sicilië, om aan de gevolgen van een ernstige cholera-epidemie te ontkomen; datzelfde jaar kwam hun zoon Luigi ter wereld.
Het kind raakte al vroeg geïnteresseerd in literatuur en in theater. Op twaalfjarige leeftijd schreef de jongen zijn eerste tragedie, die hij opvoerde met zijn zusjes en een aantal vriendjes. Alhoewel hij vanaf zijn studententijd afwisselend in binnen- en buitenland verbleef, had hij een speciale band met zijn geboortegrond: iedere zomer keerde hij terug om in alle rust inspiratie op te doen. Ook hield hij ervan om zich te laten fotograferen in de Tempelvallei, vlakbij zijn woning. In 1891 studeerde hij af op een onderzoek naar de Griekse invloed in het dialect van Agrigento.

Kijkje in de keuken

De Tempelvallei is een onderdeel van de oude Griekse stad Akragas, die tijdens de Griekse overheersing van het eiland rond 581 v. Chr. Gesticht werd op de plek van het huidige Agrigento. Het hoogtepunt - buiten Griekenland uniek – is een serie dorische tempels zoals de prachtige Tempio della Concordia en de Tempio di Giunone (Juno of Hera), waarvan de eerste nagenoeg intact is. De vergezichten vanaf de tempelplaats over de zee en de stad zijn net als in Pirandello’s tijd schitterend, ware het niet dat de flats aan de rand van Agrigento als paddestoelen uit de grond schieten en oprukken in de richting van de tempels. Toch geeft de gemeente wel om het behoud van haar historisch erfgoed: voor de ingang zien we dat de villa, die tegenwoordig ook een museum blijkt te zijn, tot aan de nok in de steigers staat. Dat had de verkoper wel eens eerder mogen vertellen. Terwijl we nieuwsgierig tussen de spijlen van het toegangshek gluren, metselen werklieden onverstoorbaar door. Alhoewel de verbouwing een typische Pirandelliaanse anticlimax is, blijft het een bijzondere ervaring om oog in oog te staan met de plek waar een van Italië’s grootste schrijvers opgroeide. De weldadige rust en het weidse karakter van de omgeving zijn een verademing na de verkeersdrukte rond Agrigento.

Het was er niet altijd zo rustig: aan het einde van de Tweede wereldoorlog werd een deel van het landhuis verwoest door een explosie van een wapendepot van het Amerikaanse bevrijdingsleger. Om de villa na de oorlog van de ondergang te redden, belandde het huis bij decreet van de president van de Republiek op de nationale monumentenlijst. In de jaren vijftig gaf de gemeente Agrigento het startsein voor de eerste uit een reeks restauratierondes. Een wervelstorm eind jaren negentig bracht opnieuw schade aan, hetgeen aanleiding was voor een grootscheepse verbouwing.

Als het bezoekerscentrum annex museum nieuwe stijl klaar is, stappen de toeristen de leefwereld van de beroemde Siciliaan binnen. Ze kunnen een wandeling maken langs de fruitbomen in zijn tuin, die opnieuw aangelegd wordt. Ook kunnen ze de buitenlandse uitgaven van zijn boeken bewonderen in de studeerkamer, waar eveneens tal van kostbaarheden, brieven, toneelscripten, recensies en onderscheidingen staan uitgestald. Aan de hand van fotomateriaal zijn de bezoekers hoe de schrijver opgroeide: als kind met zijn ouders, als scholier in Palermo, als student in Bonn, als docent Italiaans in Rome en als winnaar van de Nobelprijs (1934). 

In een aparte conferentiezaal zullen aansluitend exposities plaatsvinden op het gebied van literatuur, kunst en theater. Zo staat een schilderijententoonstelling van een zoon van Pirandello op het programma. Voor de liefhebbers zal er bovendien een parcours uitgestippeld worden langs de verschillende locaties in de omgeving van Agrigento waar de schrijver regelmatig kwam. Het museum opent naar verwachting deze zomer opnieuw haar deuren.

Blikseminslag

Wie niet wil wachten kan nu al ter plekke kennisnemen van de pennenvruchten van de meester: naast het museum staat een gedenksteen met een nostalgisch gedicht. Het monument is honderd jaar na zijn geboorte in 1967 aan hem opgedragen door de plaatselijke Lion’s Club. In het gedicht beschrijft hij - vrij vertaald – een naderende zomernacht, gezien vanonder een eenzame pijnboom te midden van de olijfbomen, aan de rand van een hoogvlakte met uitzicht op de Afrikaanse zee. Terwijl we de woorden van het gedicht op ons in laten werken, kijken we verlangend in de richting van het zuidelijke continent. Dan valt ons oog op een lager gelegen pad, aan de zijkant van het huis. Het verhaal krijgt alweer een andere wending.

De weg loopt al kronkelend langs de rand van een dal, waarin een industrieterrein het uitzicht ontsiert, naar een open plek. Zoals in een doolhof. In het centrum staat een eeuwenoude ontkroonde pijnboom waaruit twee takken dreigend omhoog steken. Onder de dode boom ligt te midden van veldbloemen een menshoge kei waarop een koperkleurig masker is bevestigd. Dit is vast het gedicht waarover het gedicht gaat: Pirandello kwam hier elke zomer om in de schaduw van de boom te schilderen, te schrijven en om bij te komen van de dagelijkse hectiek.

De schrijver had geen gemakkelijk leven; in 1894 trouwde hij met Antonietta Portulano, die al vrij vroeg tekenen van een geestesziekte vertoonde, met als belangrijkste symptoom aanvallen van ongefundeerde jaloezie. In 1915 overleed zijn moeder en verergerde de ziekte van zijn vrouw, die uiteindelijk in een kliniek belandde. In datzelfde jaar werd zijn zoon naar het front gestuurd en gevangen genomen. Toen hij tot overmaat van ramp ook nog in geldnood verkeerde, overwoog hij zelfmoord te plegen. Pas op latere leeftijd kreeg hij zijn eerste succes in Frankrijk, waar hij een toneelgezelschap oprichtte met actrice Marta Abba. In 1936 blies hij zijn laatste adem uit in Rome.

We staan op het punt om terug te lopen naar het huis, als uit het niets een oude man aan ons verschijnt. Hij vertelt ons dat als eerbetuiging aan de laatste wens van Pirandello op 10 december 1961 zijn as uit Rome is overgebracht naar het geboortehuis. De pijnboom stond toen nog in bloei. De urn bevindt zich onder de boom in het grote rotsblok dat bewerkt is door de beeldhouwer Marino Mazzacurati. Met andere woorden: zonder dat we het in de gaten hadden staan we niet alleen oog in oog met zijn lievelingsplek, maar ook met zijn graf.

Zijn laatste rustplaats werpt niet alleen een ander licht op deze plek, maar ook op de dode boom. Blijkbaar was de symbiose tussen de boom en zijn baas zo groot dat het afstervingsproces er door in werking werd gesteld. Maar dan vertelt de oude man iets opmerkelijks: kort gelden sloeg tijdens een hevige storm als bij een mysterie de bliksem in de pijnboom. De schitterende boomtooi was in één klap vernietigd. Wanneer we terugwandelen over ‘het levenspas’ van Pirandello begrijpen we de bizarre betekenis van de bliksemschicht: ter voltooiing van zijn levenswerk haalde de schrijver na zijn dood nog een laatste meesterlijke grap uit.

Oeuvre
 
Het oeuvre van Luigi Pirandello is omvangrijk: hij schreef ongeveer 365 novelles en zeven romans. Vele van zijn korte verhalen werkte hij zelf om tot toneelstukken (vaak later verfilmd), waarmee hij pas echt wereldwijd doorbrak. Zijn werk is van grote filosofische en psychologische waarde geweest voor het moderne denken en is ook nu nog boeiend om te lezen. Ook theatermakers voeren graag zijn stukken op. Zijn belangrijkste werken zijn: L’esclusa (De vrouw die uitgestoten werd), il fu Mattia Pascal (Wijlen Mattia Pascal) en I vecchi e i giovanni (De ouden en de jongen). Van zijn toneelwerken (43 komedies) zijn vooral belangrijk Cosi è (se vi pare) (Wat is de waarheid), Sei personaggi in cerca d’autore (zes personages  op zoek naar hun schrijver) en Enrico IV (Hendrik IV). Zijn theorie over het contrast tussen schijn en werkelijkheid komt het meeste tot uiting in zijn toneelwerk Cosi è (se vi pare). De eerste twee woorden uit de titel vormen een bevestiging (cosi è = zo is het), de laatste drie woorden tussen haakjes drukken de twijfel uit (se vi pare  = zoals het u lijkt. De structuur van de komedie zelf is verdeeld in enerzijds het bureaucratische leven in de provincie waaraan niet valt te tornen en anderzijds de uitgesproken onzekerheden van de personages over dingen die niet te bewijzen zijn. Een uitgebreide bibliografie en een verzameling biografieën zijn opgeslagen in de regionale bibliotheek Luigi Pirandello, waarvan het museum een onderdeel is.

Casa Natale Luigi Pirandello,
Contrada Caos Villaseta Agrigento,
Tel 0922-511102

Biblioteca Regionale Luigi Pirandello,
Via Regione Siciliana 120
Agrigento, tel. 0922-444111

door Jessica de Jong