De vrouwen op het omslag van Remco Campert

'Iemand zei: er werken nog een paar leuke meiden beneden'

Op het felblauwe omslag van de verhalenbundel Hoe ik mijn verjaardag vierde van Remco Campert uit augustus 1969 omringen vier schaars geklede blondines en een naakte brunette de grijnzende schrijver in een knalrood colbert. Het boek bevat acht trieste verhalen over verjaardagen, huwelijken en echtscheidingen. Het titelverhaal gaat over een eenzame man die op zijn verjaardag door niemand wordt gefeliciteerd.

De vrouw met haar armen om de nek van Campert is mijn twintigjarige moeder. Het vervulde haar met trots om met een beroemde schrijver vereeuwigd te zijn. Maar dubbel was het ook: ze vond het oneerlijk dat ze er niet voor betaald kreeg en ongemakkelijk om in weinig verhullende doorschijnende stof te moeten poseren.

Ik kende de familieverhalen

Volgens haar halfzussen was hun vader op zijn zachts uitgedrukt not amused. Het omslag overviel hem. Zijn gezin woonde naast de uitgever. Hij ging er tevergeefs langs om publicatie van het omslag tegen te houden.

Ik kende die familieverhalen, ze wekten mijn belangstelling voor de seksuele beeldvorming van vrouwen in de reclame en kunst. Tijdens mijn studie en werk onderzocht ik regelmatig hoe vrouwen worden afgebeeld.

Jessica de Jong (50) is journalist en schrijver. Zij schreef voor diverse media over diversiteit, carrière en vrouwelijk leiderschap en publiceerde twee boeken Machtige topvrouwen en Vrouwen zijn gelijk aan mannen - behalve in de directiekamer en de Italiaanse maffiaroman De Hollandse studente over politieke ondermijning, beeldvorming en seksueel geweld.

Dat omslag kende ik niet. Ik stuitte er pas op toen ik het boek zocht op internet, tijdens het onderzoek voor mijn Italiaanse maffiaroman De Hollandse studente, over de ­relatie tussen seksuele beeldvorming en seksueel geweld.

Het pikante beeld roept allerlei vragen op. Hoe kwam de foto tot stand en hoe werd zo’n foto in de jaren zestig van de vorige eeuw beleefd? Hoe kijken betrokkenen op die foto terug met de normen van deze tijd? Onder ­welke arbeidsomstandigheden moesten minder en meer bekende modellen vroeger hun werk doen?

Met de komst van #MeToo in 2017 barstte er opnieuw, heviger en breder dan voorheen, een debat los over seksuele intimidatie, seksueel misbruik en seksuele beeldvorming. In het digitale tijdperk lijkt de urgentie om zorgvuldig om te springen met beeldmateriaal van vrouwelijk naakt dieper gevoeld.

De details over hoe de omslagfoto is gemaakt, zijn niet goed te reconstrueren. De meeste betrokkenen zijn overleden, onder wie de fotograaf Philip Mechanicus, Map Hiddema (links van de schrijver) en Marjan Korff (rechts van de schrijver). Mijn moeder heeft geen behoefte om terug te blikken. Haar naam laten we buiten beschouwing. De twee andere vrouwen zijn onvindbaar.

‘Remco weigert mee te werken aan wat dan ook’

Ook de 92-jarige schrijver staat geen media meer te woord, schrijft zijn echtgenote Deborah Campert in een mail: ‘Ik zou willen dat Remco het zich kan herinneren maar, hoewel hij niet dement is, weigert hij mee te werken aan wat dan ook’.

Wat ik wel weet te achterhalen is dat de twee blonde vrouwen voorin betaalde fotomodellen zijn. De vraag naar wie de modellen zijn, is vaker tevergeefs gesteld aan de Bezige Bij. De drie andere vrouwen op de foto waren secretaresse bij de uitgeverij en kregen niet betaald.

Het omslag van Campert paste in een trend waarbij vrouwelijk bloot het symbool werd van seksuele vrijheid, van schoppen tegen alles wat stond voor bekrompenheid en kleinburgerlijkheid. In het VPRO-programma Hoepla was fotomodel Phil Bloom in 1967 als eerste vrouw naakt te zien op de Nederlandse televisie. Saskia Holleman stond begin jaren zeventig op een PSP-verkiezingsposter, naakt met een koe in een ­weiland.

Beide modellen waren trots, maar ze kregen later ook spijt. Zo heeft Bloom in de jaren zeventig een rechtszaak aangespannen om een uitgever te stoppen die haar naaktafbeeldingen wilde exploiteren.

Saskia Holleman wist vooraf niet dat haar naaktfoto gebruikt zou worden voor de verkiezingsposter van de PSP en kreeg pas na protest 1250 euro betaald.

In de Amsterdamse kunstwereld heerste in die dagen een vrijgevochten sfeer. “Iedereen ging in die tijd met elkaar naar bed bij de Bezige Bij”, zegt Peter Broekens, de weduwnaar van Marjan Korff, desgevraagd. “Marjan niet hoor”, nuanceert hij. “Het was haar stijl niet. Ze had bovendien een vaste relatie.” Zijn vrouw sprak vaker over het omslag. “Uit de kleren gaan vond ze geen ­probleem; ze had al eens bloot geposeerd voor een kunstschilder.” Het pikante omslag van Campert baarde in 1969 ­opzien, omdat vrouwelijk naakt nog weinig voorkwam in de heersende beeldcultuur, zegt Broekens. Bij veel Bezige-Bij-werknemers staat de bundel na vijftig jaar nog altijd in de kast.

“Ja natuurlijk ken ik het omslag”, zegt Liesbeth Houtman, destijds redactiesecretaresse bij de Bezige Bij. Een schrijver herkende de schaars geklede meisjes dankzij het omslag zelfs op feestjes bij de uitgeverij.

De Bezige Bij was in die tijd, zoals veel organisaties, een mannenbolwerk. “De meisjes pakten beneden in het gebouw de boeken in, de mannen zaten op de hogere verdiepingen en besloten of boeken werden uitgegeven”, herinnert voormalig correctrice Ineke Verwayen, in de jaren zestig een tijd de vriendin van Harry Mulisch, zich. “Mannen zagen vrouwen als iets dat het leven ­plezieriger maakt.”

Voor de positie van vrouwen was weinig aandacht. “Ik schreef op wat de mannen zeiden”, zegt Verwayen. “Daar werden geen vragen bij gesteld.” Ook de schrijvers waren louter mannen. Vrouwen stuurden zelden ­manuscripten in. Verwayen: “Daar maakten we ons toen niet druk over, maar achteraf vind ik het wel jammer dat het talent van vrouwen geen aandacht kreeg”.

‘De heren zullen gedacht hebben: laten we er iets leuks opzetten’

De ongelijke machtsverhouding is goed zichtbaar op de bekende puzzel, gemaakt van de foto die Paul Huf maakte bij het 25-jarig ­jubileum van de uitgeverij. De drie secretaresses leunen bovenaan over de balustrade. Vlak ernaast staat Ineke Verwayen. Schrijver Remco Campert en fotograaf Philip Mechanicus staan in het midden. De topauteurs staan op de gietijzeren wenteltrap van de bibliotheek in het Rijksmuseum. Schrijver Harry Mulisch staat onderaan naast uitgever Geert ­Lubberhuizen.

“Het omslag was een onschuldig idee dat is ontstaan in overleg tussen Lubberhuizen, Campert en ­Mechanicus”, zegt Marijke Pieterse, destijds directiesecretaresse. “De heren zullen gedacht hebben: laten we er iets leuks opzetten. Die meisjes is ­gevraagd of ze wilden poseren, dat wilden ze wel.”

Pieterse herinnert zich het plezier over de foto. “Er werden in die tijd zoveel leuke dingen georganiseerd.” Ook Houtman zag er de lol wel van in: “Op de redactie werden er na afloop grapjes over gemaakt. Dat was echt lachen met z’n allen, om die dames in prettig geklede toestand.”

Een jaar eerder publiceerde Campert ook al een boek met een pikant omslag. Op de roman Tjeempie staat een meisje met blote borsten en een banaan in haar mond. “Vrouwen werden wel vaker gebruikt voor die dingen”, zegt Verwayen. Zelf is ze eens door Philip Mechanicus op een omslag gezet, in een grijs jurkje. “Dan zei iemand: er werken nog een paar leuke meiden beneden. Zo’n pikant omslag stimuleerde de verkoop. Daar had Remco geen bezwaar tegen. Hij hield wel van vrouwen.”

In 2004 duikt er een nieuwe foto op in de speciale uitgave voor het zestigjarig jubileum van de uitgeverij. Halverwege het prentenboek over talentvolle mannelijke schrijvers in pak staan mijn moeder en Marjan Korff nog bloter in beeld dan op het omslag. De twee zittende vrouwen kijken op naar de schrijver. Het liggende model heeft vieze blote voeten. Ze heeft al er dus al een tijdje op rondgelopen.

De eerste vrouwelijke fondsredacteur

“Bij de samenstelling van de bundel stuitten we in het archief op de hele serie die in 1969 is gemaakt”, zegt hoofdredacteur Nederlandse literatuur bij de Bezige Bij, Suzanne Holtzer. “Deze nieuwe foto vonden we het meest geschikt om een glimp te laten zien van de totstandkoming van dit legendarische omslag.”

Toen ­Holtzer in de jaren negentig begon bij de ­Bezige Bij was zij de eerste vrouwelijke fondsredacteur in de ­geschiedenis van de uitgeverij. Ze zag dat hooguit 5 ­procent van de Bezige Bij-romans door een vrouw was geschreven en besloot daar meer balans in te brengen.

In die jaren negentig waren blootreclames op billboards niets bijzonders meer in Nederland. De provocerend bedoeld seksuele beelden uit de jaren zestig waren gemeengoed in reclame en op tv. Klachten over de vaak flauwe seksistische grappen in commerciële uitingen werden bijna allemaal afgewezen door de Reclame Code Commissie.

‘De vrolijkheid is er meteen vanaf’

“Ik dacht altijd dat het allemaal modellen waren”, ­reageert Holtzer, die het verhaal achter het omslag voor het eerst hoort. “Ik wist niet dat drie van hen medewerkers van de Bezige Bij waren en geen honorarium ­hebben gekregen. Ook wist ik niet dat de fotosessie geen prettig verloop had. De vrolijkheid van de foto is er ­meteen vanaf, dit geeft een heel ander gevoel bij dit ­omslag.”

“Het lijkt of mijn moeder zich wil verbergen”, zegt de dochter van Marjan Korff, Suzanne Van der Lee over de nog onthullender foto die in 2004 werd gepubliceerd. “Ik vind het een heel ongemakkelijke foto. Mijn moeder staat er zo preuts bij. Zo ken ik haar helemaal niet, zo met haar armen voor haar lichaam om zichzelf te beschermen. De situatie lijkt niet heel ontspannen; een van de modellen trapte toen zelfs een scène heeft haar moeder haar verteld.

“De foto op het omslag is niet representatief voor mijn vaders werk”, zegt documentairemaakster Kiriko Mechanicus. Haar vader Philip Mechanicus stond bekend om zijn sobere portretten van bekende Nederlanders. “De manier waarop mijn vader vrouwen fotografeerde was uniek in zijn tijd. Hij zette ze neer als kunstenaars en makers, hij liet vrouwen in hun kracht zien.” In hoeverre de fotograaf zich als jong aanstormend talent liet meeslepen zullen we nooit weten.

‘Ter herinnering aan een opwindende dag’

De schrijver was enthousiast over de foto­shoot. In een gesigneerd exemplaar schrijft Campert aan Marjan Korff: ‘Voor Marjan, ter herinnering aan een opwindende dag – Remco’. Ondanks haar bewondering voor de schrijver voelde haar moeder zich wel degelijk overvallen toen ze naakt moest poseren, zegt Suzanne van der Lee. “Marjan moest bloot omdat ze anders niet sexy ­genoeg was. Ze was misschien geïntimideerd, liet het gebeuren. Ze was niet het type om er een punt van te maken, daarvoor was ze te meegaand.”

De echtgenote van Remco Campert, Deborah Campert aan wie het boek is opgedragen, was niet onverdeeld positief. Ze mailt: ‘Ik kan het boek nu niet in mijn boekenkast vinden (ook raar) maar ik herinner mij de omslag natuurlijk wel en ik vond het behoorlijk lelijk!’

Op de vraag hoe Kiriko Mechanicus denkt over het pikante omslag reageert ze afhoudend. “Ik vind dit soort discussies lastig. Ik weet niet hoe ik gehandeld zou ­hebben in de jaren zestig. Tien jaar geleden had ik ook gedachten waar ik me nu voor schaam.”

Hoe kijkt Remco Campert terug, vraag ik nog een keer aan Deborah Campert. Ze mailt me: ‘Uit Remco heb ik (toch, alsnog) de volgende woorden kunnen “persen”: “Ik herinner me het maken van het omslag niet meer. Misschien zou het nu niet meer kunnen. Met MeToo en zo. Er had natuurlijk ook een zwarte vrouw bij gemoeten”.’